با توجه به گرمای هوا در ماه مبارک رمضان و سؤالات متعدّد مؤمنین در مورد خوردن روزه در صورت مشقّت روزنامه خراسان مورّخ پنج‌شنبه 1392/04/27 مطلبی را انتشار دادند که مناسب دیدیم این مطلب را در سایت قرار دهیم
فتواهای چند تن از مراجع تقلید درباره خوردن روزه در صورت مشقّت
اگرکسی به دلیل مشقّت، روزه خود راشکست، روزه اش باطل می شود و باید قضای آن را به جاآورد و چنین نیست که بگوییم چون خوردن وآشامیدن از روی ضرورت بوده، روزه آن روزش صحیح است و نیاز به قضا ندارد. این، فتوایی است مورد اتّفاق فقها و مراجع عظام تقلید که در رساله ها و استفتائات خود آن را بیان کرده اند.
برخی ازشرایط وجوب روزه
از جمله شرایط وجوب روزه، ضرر نداشتن روزه برای سلامتی و نیز قدرت و توان جسمی بر انجام روزه و مشقّت نداشتن آن برای روزه دار است. البته به طورطبیعی روزه داری و امساک از خوردن و آشامیدن ، کم و بیش ضعف و بی حالی به دنبال دارد، به ویژه در زمان هایی که ماه رمضان در روزهای بلند و گرم تابستان واقع شده باشد و انسان ناچار باشد درحال روزه داری کارهای سنگین و انرژی بر هم انجام دهد.
حال، این سوال مطرح می شود که اولاً ضرر داشتن روزه برای مکلف را چگونه می توان تشخیص داد؟ ملاک و معیار آن چیست؟ و ثانیاً در چه شرایطی روزه دار می تواند روزه اش را بشکند؟ آیا به صرف ضعف، می توان گفت مکلف، توانایی روزه را ندارد؟ و یا اگر در حال روزه ضعف کرد، می توان گفت اجازه دارد که روزه خود را افطار کند؟
فقها در پاسخ، یقین به ضرر داشتن روزه برای انسان و یا خوف ضرر را معیار روزه نگرفتن شمرده اند و در بحث توان و قدرت بر انجام روزه هم حرجی شدن روزه و مشقّت داشتن آن را مجوز افطار و شکستن دانسته اند. با این قید که گفته اند باید قضای آن روز را بعداً به جا آورد.
پیش از بیان معیار تشخیص روزه ضرری، ابتدا فتواهای مراجع عظام تقلید را دراین باره مرور می کنیم و به این سوال ها پاسخ می دهیم که آیا همین که تشنگی بر روزه دار غالب شد می تواند روزه رابشکند؟ معیار در این زمینه چیست؟ و نظر فقها در این باره چه می باشد؟
در پاسخ باید گفت که هیچ فقیهی ضعف صرف را مجوز شکستن روزه نمی داند. معیار و مجوز فقهی برای افطار و شکستن روزه، خوف ضرر و یا حرجی بودن و طاقت فرسا بودن ادامه روزه است به نحوی که طاقت انسان طاق شود و تکلیف مالایطاق به شمار آید .در عین حال اگر روزه دار ناچار به افطار شد و روزه اش را شکست، در این جا همه فقها، انجام قضای آن روز را بر او واجب می دانند.
فتوای امام خمینی(ره) در صورت مشقّت داشتن روزه
امام خمینی (ره) در چند استفتایی که از ایشان در این باره شده است حرجی بودن را تنها مجوز افطار و شکستن روزه دانسته اند. ایشان در پاسخ به این که «دربعضی از روزهای گرم ماه مبارک رمضان، یک کشاورز نوبت آبیاری دارد درهوای گرم تابستان، آبیاری با حالت روزه تقریباً غیرممکن است یعنی طوری است که اگرشخص روزه باشد لطمه به زراعت و یا لطمه به سلامتی می زند؛ آیا این شخص می تواند روزه آن روز را افطار کند و قضای آن را بعداً بگیرد؟»، چنین فتوا داده اند: «اگر می تواند کار را ترک کند باید روزه بگیرد و اگر نمی تواند هر وقت به حرج افتاد می تواند افطار کند ولی تا در حرج واقع نشده نباید روزه را باطل کند.» (استفتائات ج1ص319)
امام (ره) در استفتای دیگری باز هم بر معیار حرجی بودن تاکید می کند: «سوال: اگر دانش آموزی امتحانات آخر سالش مصادف با ماه رمضان و تابستان شود و نتواند هم درس بخواند و هم روزه بگیرد می تواند برای این که زحمت یک سالش به هدر نرود در چند روز از ایام ماه رمضان روزه خود را افطار کند؟
جواب: باید روزه بگیرد و تا در حرج واقع نشود نمی تواند افطار کند، بلکه می تواند مسافرت کند و در سفر افطار نماید و بعد از برگشتن در آن روز لازم نیست امساک کند».
فتوای آیت الله خامنه ای در باره روزه مشقّت دار
مقام معظم رهبری حضرت آیت ا... خامنه ای هم حرجی و ضرری بودن روزه را تنها مجوز ابطال روزه دانسته اند. ایشان در استفتائاتی که در سایت معظم له منتشر شده، به سوال هایی در این باره پاسخ داده اند که متن این استفتائات از این قرار است:
افطار به خاطر مشقّت در اثناى روز
س: اگر شخصى جهت شغلى که دارد و نمى تواند آن را رها کند روزه برایش حرجى باشد و همچنین افراد کم سن و سال که روزه گرفتن براى آن ها مشقّت شدید دارد، آیا از اوّل روز مى توانند افطار کنند یا این که حکم دیگرى دارند؟
ج: در فرض سؤال، هر وقت دچار حرج و مشقّت شد، مى تواند افطار کند و احتیاط واجب این است که به مقدار ضرورت افطار کرده و در بقیه روز امساک نماید.
ناتوانى از گرفتن روزه در آغاز بلوغ
س: دخترانى که تازه به سن تکلیف رسیده اند و روزه گرفتن بر آن ها مقدارى مشکل است، چه حکمى دارند؟ آیا سن بلوغ شرعى دختران اکمال نه سال قمرى است؟
ج: بنا بر نظر مشهور، بلوغ شرعى دختران همان تکمیل نه سال قمرى است که در این هنگام روزه بر آن ها واجب است و ترک آن به مجرد بعضى از عذرها جایز نیست، ولى اگر روزه گرفتن براى ایشان ضرر داشته باشد یا تحمل آن برایشان همراه با مشقّت زیاد باشد، افطار براى آن ها جایز است.
س: کسى که در اوایل سن تکلیف بر اثر ضعف و نداشتن توانایى، نتوانسته روزه بگیرد، آیا فقط قضا بر او واجب است یا قضا و کفّاره با هم بر او واجب است؟
ج: اگر گرفتن روزه براى او حرجى نبوده و عمداً افطار کرده، علاوه بر قضا، کفّاره نیز بر او واجب است و اگر خوف داشته باشد که اگر روزه بگیرد مریض شود، فقط قضاى روزه ها بر عهده او مى باشد.
خوردن روزه به خاطر مسابقه
س: آیا مى توان به دلیل داشتن مسابقه فوتبال و گرسنگى و تشنگى زیاد در آن روزه خود را خورد؟
ج: مورد سؤال مجوّز براى افطار محسوب نمى شود.
افطار روزه بر اثر تشنگى و گرسنگى
س: اگر شخصى که در ماه رمضان روزه دار است، در یکى از روزها براى خوردن سحرى بیدار نشود و لذا نتواند روزه را تا غروب ادامه دهد و در وسط روز حادثه اى براى او اتفاق بیفتد و روزه را افطار کند، آیا کفّاره بر او واجب است؟
ج: اگر روزه را تا حدى ادامه دهد که روزه بر اثر تشنگى و گرسنگى براى او حرجى شود و در نتیجه آن را افطار نماید، فقط قضا بر او واجب است و کفّاره اى ندارد.
ضرورت نوشیدن آب براى خلبان و مهمان دار روزه دار
س: اگر هواپیما در ارتفاع بالا و مسیر طولانى در حال پرواز باشد و پرواز حدود دو ساعت و نیم تا سه ساعت طول بکشد، مهمان دار و خلبان هواپیما براى حفظ تعادل خود هر بیست دقیقه احتیاج به نوشیدن آب دارند، در این صورت آیا در ماه مبارک رمضان، کفّاره و قضاى روزه بر آن ها واجب مى شود؟
ج: اگر روزه براى آن ها ضرر داشته باشد، جایز است که با نوشیدن آب افطار نمایند و قضاى آن را به جا آورند و در این حالت کفّاره بر آن ها واجب نیست».
فتوای آیت الله سیستانی
آیت ا... سیستانی هم در رساله عملیه مسئله ۱۵۶۱، تنها در صورت حرج و ضرر اجازه افطار می دهند و تأکید می کنند که باید قضای آن روز را به جا آورد. بنا به فتوای ایشان: «اگر روزه دار به قدرى تشنه شود که بترسد از تشنگى بمیرد، یا به او ضررى برسد، یا آن که به سختى بیفتد که نمى تواند آن را تحمل کند، مى تواند به اندازه اى که ترس از این امور برطرف شود آب بیاشامد، بلکه در فرض ترس از مرگ و مانند آن واجب است ولى روزه او باطل مى شود. و اگر ماه رمضان باشد، باید -بنابر احتیاط لازم- بیشتر از آن نیاشامد، و در بقیه روز از انجام کارى که روزه را باطل میکند خوددارى نماید».
معظم له در مسئله ۱۵۶۳ ضعف را مجوز شکستن روزه نمی دانند و می نویسد: «انسان نمى تواند براى ضعف روزه را بخورد، ولى اگر ضعف او به قدرى است که معمولاً نمى شود آن را تحمل کرد، خوردن روزه اشکال ندارد».
روزه و ضعف
حال که فتوای آیت ا...سیستانی درباره وجوب قضا در زمانی که به دلیل مشقّت، روزه دار ناچار به شکستن روزه اش باشد، روشن شد، باید گفت فتوای ایشان در این استفتاء هم که می گویند: «اگر کارگر به دلیل تشنگی شدید نتواند روزه را ادامه دهد، در این دو صورت به احتیاط واجب باید در خوردن و آشامیدن به مقدار ضرورت اکتفا کند و از زائد بر آن اجتناب کند». همان جواز خوردن روزه همراه با وجوب قضاست. یعنی خوردن ولو درحد ضرورت موجب بطلان روزه می شود و باید پس از ماه رمضان قضای روزه را به جا آورد.
متن این استفتاء چنین است: «س: در ماه رمضان توانایی روزه گرفتن ندارد و ضعف بر او غالب می شود، آیا می تواند روزه نگیرد؟
ج: ضعف به تنهایی مجوز روزه خواری نیست، هرچند شدید باشد، مگر این که موجب حرج باشد که در این صورت خوردن جایز است و باید بعد از آن قضا کند و همچنین اگر ضعف موجب عجز از کار لازم برای کسب روزی باشد با فرض این که متمکن از کار دیگری نیست و همچنین اگر کارگر به دلیل تشنگی شدید نتواند روزه را ادامه دهد، در این دو صورت به احتیاط واجب باید در خوردن و آشامیدن به مقدار ضرورت اکتفا کند و از زائد بر آن اجتناب کند».
نظر آیت الله مکارم شیرازی
آیت ا... مکارم شیرازی هم در توضیح المسائل خود طی دو مسئله به موضوع مشقّت در روزه گرفتن اشاره می کنند و به بطلان روزه در صورت شکستن روزه به دلیل مشقّت، فتوا می دهند و می نویسند: «مسئله 1343ـ اگر روزه دار به اندازه اى تشنه شود که طاقت تحمّل آن را ندارد و یا ترس بیمارى و تلف داشته باشد، مى تواند به اندازه ضرورت آب بنوشد، ولى روزه او باطل مى شود و اگر ماه رمضان باشد باید بقیّه روز را امساک کند.
مسئله 1344ـ انسان نمى تواند به خاطر ضعف، روزه را بخورد، ولى اگر به قدرى ضعف پیدا کند که تحمّل آن بسیار مشکل شود، مى تواند روزه را بخورد و همچنین اگر خوف بیمارى داشته باشد».
آب خوردن و روزه دار بودن خلاف اجماع فقهاست
چنان که در فتاوای چند تن از مراجع تقلید آمد در مواردی که روزه دار به دلیل مشقّت و غیرقابل تحمل شدن روزه و یا خوف ضرر می تواند روزه خود را بشکند، اما باید قضای آن روز را به جا آورد. و چنین نیست که با وجود خوردن و یا آشامیدن روزه اش باطل نشود و بتواند روزه خود را ادامه دهد و نیازی هم به قضا نداشته باشد.
به گفته آیت ا... مکارم شیرازی هیچ یک از فقها به این امر فتوا نداده است که می توان آب خورد و روزه هم بود و فتوا به آن خلاف اجماع و اتفاق فقهاست و حتی احتمال دارد خلاف ضرورت دین هم باشد.
نویسنده: محمدعلی ندائی
